آموزش زبان شوشتری خوزستانی به روش ساده

بدون شک شوشتر یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران است که قدمتی چند هزار ساله دارد و در تاریخ قدیم ایران همیشه از آن نام برده شده است. مردم شوشتر گویش شیرین و خاصی دارند در انی پست سعی میکنیم شما را کمی با گویش و زبان شوشتری آشنا کنیم پس با ما همراه باشید.

گویش شوشتری

شوشتری یکی از گویش*های جنوب غربی زبان فارسی است.[۱] از نظر آواشناسی گویش شوشتری از گویش فارسی نو اولیه منشا می*گیرد با ویژگی*هایی که مختص به گویش*های جنوب غربی ایران است.

گویش شوشتری بسیار نزدیک به گویش دزفولی است و تفاوتهای بسیار کمی باهمدیگر دارند طوری که شوشتریان و دزفولی*ها به راحتی می*توانند با هم صحبت کنند و تشخیص تفاوت شوشتری و دزفولی برای افراد ناآشنا تقریباً غیر ممکن است. می*توان چنین تصور نمود که گویش شوشتری و دزفولی در اصل یکی بوده که به تدریج تحت تأثیر زبان*ها و گویش*های دیگر قرار گرفته*اند. شوشتری همانند دزفولی خصوصیاتی را با گویش*های لری و بختیاری که توسط ساکنین مناطق همجوار دزفول تکلم می*شوند به اشتراک دارد ولی گویشی کاملا متمایز است

ویژگیهای دستوری

این گویش از نظر تقریب نزدیکی بیشتری با پارسی دری دارد تا فارسی معیار نوین.در این گویش مانند فارسی پیش از عهد مغول پیشوند هایی مانند “بـ ” یا “می” به صورت غیر ضروری می توانند جلوی افعال بایستند.در برخی حالات التزامی و امر نیز برعکس فارسی نو و بر راه فارسی ادبی دوره*های پیشین پیشوندی جلوی فعل ظاهر نمی شود.صرف امر منفی نیز بجای “ن” از “م” استفاده می*شود که حالت قدیمی تر آن است.برخی از افعال قدیمی که در گذشته استفاده می شده و امروز در زبان عوام متروک شده در این گویش رایج است.

صرف فعل امر:در فعل امر همان بن مضارع به عنوان امر بکار می رود.در حالت منفی “م” میگیرد.

برو–> ” رو ” / نرو –> مـَرو
بگو–> ” گو ” / نگو –> مـَگو

صرف فعل مضارع:
غذا می خورد : –> غذا بخورَه
می گیرد –> گیرَه
بروی–> روی / نروی –> نَـروی
می خواهم بروم –> مـُخـُم روَم[۳]

فعل ماضی: نمونه*ای از صرف افعال ماضی در گویش شوشتری در وجه*های مختلف
رفتم –> رفتـُم
نشسته بود –> نشسـّه بید
رفته باشد–> رفته بوَ
می گفت –> مـِگفت
کشته اند –> کشتِنَه

در افعال متعدی در گویش شوشتری مفعول یا متمم ممکن است بصورت ضمیر متصل پس از فعل بیاید.این حالت در فارسی امروز چندان متداول نیست اما در ادبیات کهن فارسی وجود دارد.مثلا در این مصرع مولانا:
“نگفتمت مرو آنجا که آشنات منم”

می بینیم که “ت” که نشانه مفعولی است بصورت چسبان پس از فعل می آید.این حالت در گویش شوشتری هنوز وجود دارد.مثلا برای همین مفهوم “به تو نگفتم” می گویند ” نگفتـُمـَت “.

ادبیات شوشتری

شوشتر در دوره*های دور ادبیات داشته است.مثلا در ترجمان البلاغه می خوانیم می خوانیم که ابولعلاءشوشتری از نخستین کسانی است که در جنوب غرب ایران به پارسی نویسی پرداخته است.[۴] در دوره*های متاخر هم شاعران و نویسندگانی از این دیار بوده اند اما نشان کسی که به محلی بنویسد را احتمالا در نیمه*های قرن سیزدهم هجری قمری باید در آثار ملاحسن شوشتری ملقب به ” حسنا” بیابیم.شاعران دیگری مانند محب شوشتری و عیدی شوشتری را نیز می توان به این جمع افزود.به عبارتی دوران زندیه و دوره*های آغازین قاجار را می توان آغاز ادبیات شوشتری دانست.[۵] نمونه*ای از اشعار ملاحسن شوشتری به لهجهٔ محلی شوشتر در دوران قاجار :
بدخلقی و ری چرکنی او کس که ازم کرد جز دختر دنیا دیگه یارون کی ازم کرد دونی چه سرم برد به عالم چه ازم کرد؟ ظلم و ستم و جور و جفا ازچه ازم کرد؟ حقم بید اگر روزی هزار همچه ازم کرد ایدل مپسندش که وفا هیچ ندارَه خونه ش مَنشین، لطف و صفا هیچ ندارَه غیر ستم و جور و جفا هیچ ندارَه جز غصه و معبوس و قنا هیچ ندارَه معلومَه که*ای دلّه حیا هیچ ندارَه هر خواهشی وَش کردمه او همچه ازم کرد
کلمات و اصطلاحات بومی گویش شوشتری از نظر اصطلاحات بومی غنای فراوانی دارد.بسیاری واژه*های ناشناخته یا واژه*های مهجور و متروک در این گویش متداول است.برای نمونه:
لف=شبیه
مرگوی=مر گویی، انگارکه
گشیدن=گشودن
برازیدن=برازنده بودن
نمبرازد=برازنده نیست
دونا=دانا، فهمیده
پـِی=همراه
ریمیز = موریانه
گـُلـُپ = لپ
رَه = راه
لیله = گردباد
منجی=میانجی، میانه
گرده=کمر
مفتلا=مبتلا
قصه=سخن
گـُرُختن = گریختن، فرار کردن
اشکم=شکم
اِزمودن=امتحان کردن، آزمودن
مغمین = پشیمان
بهـَز = به از، بهتر از
پار= سال گذشته، پارسال
بختر = بهتر

شوشتر حائز ادبیات شفاهی غنی از جمله ضرب المثل*ها و اصطلاحات و لطایف و ترانه*های محلی با سبک آواز خاص خود می باشد.که بسیاری از آنها بوسیلهٔ بنیاد نیشابور یا علامه دهخدا گردآوری شده است.[۷] نمونه*ای از ضرب المثل*های محلی شوشتر:
موندَه به ز درموندَه munda bah za darmunda مانده به ز درمانده است.در هنگام مهمانی و تعارف بکار می رود. مرگوی سر پرز خاری نشسه س mar guwi sar parz’e xâri nešassa مرگویی (گویی که) بر سر خاری نشسته است.به انسان*های بی تاب و بی طاقت می گویند. بو روغن داغش َ کس نمـفهمَه bu rowqan daqš’a kasi namfahma بوی روغن داغش را کسی نمی فهمد.کنایه از کسی که بسیار خسیس است.

ترانهٔ محلی شوشتری معروف به سوزه واری :

دشت و صحرا اَ گل چی گلسّونه

سوزه واری گرفت کل بیابونه

ماشالله به*ای بهار

هر کُیا سیل کنی گل فراوونه

گل اومد، گل اومد

یارم خوش اومد

باغبون جار مَزَن گل به گلزاره

نازنینُم اومه وخت دیداره

انقذه به گلت مناز

کی گلش چی گلم رنگ وریداره

گل اومد، گل اومد

یارم خوش اومد

عاشق چشم مستونَشُم مو

همچه مجنونی دیوونشم مو

قربون بالوی دلنشینش

چی غلومی در خونشم مو

گل اومد، گل اومد

یارم خوش اومد

قربون رنگ سرخ و سفیدش

قربون او کس که آفریدش

مو قربون کار خدا بام

آفریدم تا گردم مریدش

گل اومد، گل اومد

یارم خوش اومد

راهنمای آوا نویسی

در این نوشتار از نمادهای زیر برای آوانویسی استفاده شده*است

â = تلفظ حرف آ در واژهٔ آبادان

a = تلفظ حرف ا در واژه احمد

ٍe = تلفظ حرف ا در واژه ابراهیم

C = چ

i = تلفظ حروف ای در واژه ایران

š = ش

Q = غ یا ق

O = تلفظ حرف ا در واژهٔ امید

U = تلفظ حرف و در واژهٔ کوچه

X = خ

Ž = ژ

تفاوت گویش*های شوشتری و دزفولی

گویشهای شوشتری و دزفولی از بازمانده*های زبان پهلوی ساسانی(پارسی میانه) می باشند که با خوزی باستان آمیختگی هایی داشته اند و در گذر زمان کمتر از فارسی دری دستخوش دگرگونی شده اند.

علی اکبر دهخدا در واژه نامه خود از واژگان شوشتری بسیار بهره جسته*است و درونمایه بیش از ده هزار واژه را از “لغت[نامه] محلی شوشتر” بیرون آورده*است.[۱] دکتر محمد معین در کناره کتاب برهان قاطع گویش دزفولی را یکی از سرشاخه*های زبان فارسی می نامد.

گویش شوشتری و دزفولی از دید دستوری، واژگانی و شیوه آوایش ناهمگونی*های زیادی با فارسی معیار دارند. بیشتر گویشوران شوشتری و دزفولی به سبب دلبستگی به زبان خودشان همواره بر آن اند که با یک دیگر به گویش شهر خود سخن بگویند و این شیوه در پیشگیری از فراموشی این دو گویش کارساز بوده است.[نیازمند منبع]

“ح” و “ع”، در این گویش*ها به سان “ه” و “ا” در گویش فارسی معیار آوایش نمی*شوند و این شیوه آوایش در برخی از واژگان پارسی نیز به گوش می رسد. مانند: عَسب (اسب)، عَفتُو (آفتاب) و… . برخی بر این باورند که این شیوه آوایش از هنایش های(تاثیرات) زبان عربی بر این گویش می*باشد که گاهی در واژگانی که از زبان عربی هم به وام گرفته نشده*اند نیز خود را نشان می*دهد.[۲] برخی دیگر بر این باورند که با درنگریستن به این که همه زبانها در آغاز آوایشی ناهمگون با امروز داشته اند و همچنین نمونه*هایی مانند واگ “ث” که در زبان اوستایی بوده اما در فارسی معیار دیگر به کار نمی رود می توان چنین برداشت کرد که این شیوه آوایش ویژه زبان پارسی باستان و پهلوی بوده که در گذر زمان فراموش شده اما در این دو گویش همچنان کاربرد دارد درست به مانند ناهمگونی در شیوه آوایش دو واج “ح” و “ع” در گویش*های ایرلندی و بریتانیایی با گویش آمریکایی در برخی واژگان.[نیازمند منبع] ضمناً در گویش شوشتری، مانند لهجه کابلی و بسیاری لهجه*های دیگر شرق افغانستان و بر خلاف سایر لهجه*های غربی زبان فارسی (لهجه هراتی و لهجه*های فارسی در ایران) که ق را نیز همانند غ تلفظ می*کنند، ق به همان صورت عربی اش تلفظ می*شود.[نیازمند منبع]

ناهمگونی*های شوشتری با دزفولی: ناهمگونی*های این دو گویش در برابر همانندی هایشان بسیار ناچیز است. بیشتر ناهمگونی را می*توان در زیر دسته بندی کرد:

الف- ضمیرهای شخصی جدا:

شوشتری: مُ، تُ، او، اَما، شَما، ایشون (من، تو، او، ما، شما، ایشان)

دزفولی: مُ، تُ، او، اُمون، شُمون، اوشون

ب- زمان*ها:

در شوشتری گذشته استمرارای با افزودن «بِ» به آغاز بن گذشته ساخته می*شود. برای نمونه “بِگفت” (می*گفت) اما در دزفولی گذشته استمراری کمتر به کار می رود و آن را به شیوه*های دیگر به کار میبرند.

ج- آوایش برخی از افعال:

شوشتری و دزفولی بودن را از آوایش دو فعل می*توان شناسایی کرد:

شدن: در شوشتری، بوئِسَّن (buessan) اما در دزفولی، بیئِسٌَن (biessan) است.

کردن: در شوشتری، کُردن (kordan) اما در دزفولی، کؤردن (kördan) است.

د- ریشه*هایی که در پایان (سٌن) دارند:

در دزفولی ریشه*هایی که به (سٌن) پایان می یابند بیشتر از شوشتری است.

ه- دزفولی گود! است:

دزفولی*ها «یاء» و «واو» مجهول قدیم را (به گونه دگرگون شده) آوایش می*کنند که به گفت شوشتری*ها «دزفولی*ها گود سخن می*گویند».

یاء مجهول به صورت “ey” مانند “shemsheyr” (شمشیر)

واو مجهول بیشتر به صورت ö مانند «gö» (گاو)

و- ساختار آینده استمراری و التزامی:

در دزفولی ساختار آینده استمراری به گونه “ب + مضارع التزامی” است(که خود مانند فعل امری فارسی معیار است). ولی آینده استمراری منفی به صورت “نَمِ + آینده التزانی” است.

در شوشتری هم همین ساختار می*باشد اما در برخی فعل*ها مانند فارسی معیار درآغاز آینده استمراری “م” می*آید:

دزفولی : می*رود : بِرواَ، نمی*رود : نَم رواَ، برود : رواَ

شوشتری : می*رود : مِرَ، نمی*رود : نَمِرَ، برود : رَوَ

البته در برخی افعال مانند فعل کمکی در انگلیسی نیاز به صرف فعل در زمان به آن شیوه نیست.

می تواند : تَرَ نمی*تواند : نَتَرَ

 اصطلاح شوشتری روز

قحل(صفت ):عمیق_ گود قحلی(اسم ): گودی- چاله- گودال

مثال:

1- هواست بو انجو قحله ( دقت کن انجا عمیق است)(Be careful it’s deep there)
2- اول یه قحلی کن بعد پرش کن او (اول یه گودال بکن بعد اونو پر از اب کن)( first dig a hole then fill it with water)

بناریدن: تکیه دادن به جایی (اغلب از روی ترس یا شگفتی)

مثال:
1) وقتی کوَکنَه دیدُم خینی تینی، “بنارهسُّم” به دیوار
2) سیخانَ “بنار” به دیوار

صرف گذشته فعل:

بنارهسُّم
بنارهسّی
بنارهس
بنارهسّیم
بنارهسّید
بنارهسّن